sakupimo u neku sintezu, mogli bismo da ga okarakterisemo ovako: u opee nacionalnom smislu, stav prema Srpstvu analogan stavu Pije-monta prema ítalijanstvu; u unutarnjem, politikia seljacko-empiricka.
  Oslanjanje sad na Austriju, sad na Rusiju, kao i nadmetanje i antago-nizmi bez postede izmedu liberala, radikala, naprednjaka itd. ne smeju da ñas zavedu u bludnju: svi srbijanski politicari, sve srbijanske stranke ppred momentanih klonuca i posrtaja, imali su na umu, kao narodni ideal, okupljanje svih srpskih oblasti u jednu nacionalnu drzavu. Kazem srpskih, jer trajno, opee i stalno, bilo je samo to; na Hrvate (o Slovencima da i ne govorim) su pomisljali samo iz-vestni elitni ljudi u optimisticnijim periodima.
  U nutrasnjoj politici citav se politicki aparat oslanjao na seoske gavane i demagoge, preko kojih je kao operativnu politicku vojsku, drzao seljacke mase. Drzavna politika, ekonomska, socijalna itd., bila je, razume se, demagosko-seljacka. Stranke se na tom teritoriju nisu razlikovale, u stvari, po svom socijalnom sastavu, ni po svom soci-jalnom programu. U sustini sve su bile u nacionalno-politickorn po-gledu velikosrpske, u socijalnome, seljacke. Razlikovale su se samo u sredstvima (oslanjanje na Petrograd ili na Austriju) i u metodamá kako da sebi obezbede politicku vlast (sistemi ustava, izbomi zakoni). U toj Srbiji teziste citavog politickoga zivota nije bilo u varosima kao u Hrvatskoj, nego na selu. Dosledno tome politicki jezik, da tako recemo, obrazovao se jedino prema ukusu sela. Poreska, skolska, pro-svetna politika parlamenata pod svima rezimima i strankama, bila je uvek seljacka, ne doduse u smislu da bi se vodila jedna racijonalna i sistematska politika za podizanje sela u kulturnom, socijalnom i eko-nomskom pogledu, ali svakako takova da je nastojala da ugodi, dema-goskim dodvoravanjem, onome sto je seljak na tim poljima trazio. Ne povisavati zemljarine, stedeti do skrtosti na kulturno-gradskim izdat-cima, kao prestonicka pozorista, akademíje, reprezentativni troskovi (zbog ministarskih karuca bila je jedared citava gungula u Narodnoj Skupstini, koja je i u Narodnoj Skupstini ujedinjene drzave imala pocesto odjeka u interpelacijama o ministarskim automobilima), podnositi sa reklamom, kod svákog grada ili krupe, narocit z a k o n
o	gradobitinji za pomoc postradalom stanovnistvu i slicno. Posto janoga, sistematskoga rada za selo nije bilo, ali to demagogisanje, u kome su, se stranke nadmetale, dostajalo je momentamoj, politickoj kulturi srbijanskoga sela.
  Ta ista antinomija nece izbeci pazljivu oku, koje ce da proucava karakter skole, narocito srednje, kakav se obrazovao u Hrvatskoj, a kakav u Sumadiji u prvoj poiovini XIX veka. U onoj prvoj bio je nuzno nastavak stare humanisticke gimnazije, sa osveátanom hijerarhijom pojedinih disciplina i sai osvestanim citavim sistemom propedevtike i etike. U Sumadiji stvar je jednostavnija. Drustvo koje nosi citavu politicku vlast i u isto vreme pretstavlja votstvo naroda, u srzi je svojoj seljacko, seljacko po poreklu, seljacko po mentalitetu. Prirod-no je da se tome drustvu srednja skola prikazuje kao vezbaonica, koja ima da njegovoj deci da praktiíku pouku, kako da se osposobi da
27