DI PIER PAOLO VERGERIO 4*3 trium, vel eiusdem Severini testimonio, is enim libertatem humani arbitrii non tantum a fati sed eciam a divine providentie necessitate defendit(a\ nec ideo, quia providentiam neget, ut Cicero, sed quod ea non excluditur libertas arbitrii. tantum prescitur quid ea libertas 5 possit, aut quid electura tandem inter varietates, et quid ad extremum actura sit. sed nec Augustinus et Gregorius, cum fatum reiciunt, id propterea faciunt quia seriem causarum diffiteantur, sed quia verentur, ut dixi, ne qui prolabantur, existimantes ea serie coherceri ipsam quoque voluntatem cum Dei tum angelorum bolo norum malorumve, turn hominum, tum reliquorum animantium rationis expertium, si qua in bis ultimis est voluntas, itaque sive fatum sit illa series, sive constellatio, sive Dei verbum, nichil est periculi concedere, modo maneat libera voluntas in electione et actione('). illaque superiora, que iactantur a poetis de fati neces-x 5 sitate, et si qua fuerunt huiusce generis, omnia prorsus abiciantur. a qua necessitate partim iam liberi, plenius liberabimur et apertius evolvemur, soluto et explicato superiori Ciceroniano nexu de provi-dentia, quem, cum de fato que proposueramus absoluta sint, ut eno-demus, exigere videtur quod spopondimus. 20 Sum autem haudquaquam ignarus, ut eciam ante dixi, quam immensum pelagus ingrediar, quam procellosum, quam estuans: nec item nescio quibus fretus opibus aut quo presidio, tum video preter eos, quos supra nominavi, complures alios peritissimos in hoc de-fecisse, cum transvadere tentassent. sed et nonnulli, quemadmodum 25 percipere possum, eundem animum habuere, qui deinde rei ma-gnitudinis et periculi conscii(b) proposito decesserunt. quid autem doctos questionem hanc attigisse miramur, a qua ne indocti quidem velint sibi temperare? audeam enim dicere neminem esse aut certe rarissimos, qui non sepe vel secum in mente tractent, vel in angulis 30 cum amico disputent, vel in compitis et multitudine fabulentur de (a) M descendit (b) M consilii (1) Cf. s. Aug. Decivit. Dei, lib. V, in forma alquanto diversa dall’Aqui- cap. 1 :« Quae [regna humana] si prop- nate (op. cit., quaest. CXVI, art. 1) « terea quisquam fato tribuit,quia ipsam assieme con quest’altro di san Grf.- « Dei voluntatem vel poiestatem fati gorio (Hoiii. 10. Epiphaniae): «Absit « nomine appellat, sentential« teneat, « a fidelium cordibus ut fatum esse ali- «linguam corrigat» - passo riportato «quid dicant». la cui libertà et difende anche rispetto alla prescienza ; non già perchè, come Cicerone, la nega, ma perchè questa è prescia dell’eventuale elezione. Gli stessi Padri peraltro non negano il fato perchè negano la serie di cause, ma ripudiano il fato, acciò ninno cada nell’errore di credere la volontà di Dio, o degli esseri creati, necessitata dalla serie stessa. Sia dunque il fato serie o costellazione o decreto divino, purché resti libera la volontà umana, e si respingano le ciance de’ poeti intorno la necessità del fato. Stabilito questo, viene a trattare del nodo ciceroniano intorno la prescienza. È conscio di avventurarsi qui in un oceano si vasto che molti grandi ingegni non sono riusciti a traversarlo, ed altri, scoraggiati, sono tornati indietro. Eppure il problema attrae anche gli indotti, nè esiste forse I ’ uomo che non abbia più volte ragionato da solo o con altri della prescienza divina.