4M EPISTOLARIO Perfino da contadini ha spesso udita la questione: « se Dio sa tutte « le cose prima che « succedano, e se « ognuno deve agi-« re come Dio ria « previsto, giacche « Egli non può er-« rare, dov’è la li-« bertà umana?». Ecco il nodo di Cicerone e di tutti. E più si batte questa via, e più diventa inestricabile; il che si spiega, perchè in tutte le speculazioni umane intorno a Dio, il nostro intelletto, come dice Aristotele, per troppa luce s abbaglia. Non attenda dunque Antonio da lui una qualsisia affermazione, ma solo congetture, succintamente espresse. Ma per venir infine al sillogismo di Cicerone, la conclusione ch’ei trae dalle premesse è, in realtà, viziosa. providentia divina, ipse ego memini me crebro rogatum non tam a litteratis W quarti edam ab agrestibus et paganis in hanc ferme sententiam : « nonne Deus novit omnia antequam fiant? » cumque respondissem « haud dubie», qui rogarat ita subsecutus est: «igi-«tur, ut previdit facturum quenque®, sic faciat oportet. alioquin 5 « falleretur, quod cogitare nefas est. ubi ergo libertas humana, qtie « dicitur? ». ecce Ciceronis nexum illuni, qui, ut vides, non ipsius est magis quam omnium, quanquam autem sit hec addubitatio fere qualibet alia frequentior, tamen haud scio an ulla spinosior, ut non, quomodo viarum illa magis est pervia quam plures incedunt, 10 ita in hac questione accidat, sed quodam pene incredibili scemate, tanquam fluvius aquarum applicatione, sic aucto turgescit(c) numero disserentiuin. quod cur accidat, non tantum oratione consequi non possum sed vix edam cogitatione, nisi id est quod in ceteris evenit, que de Deo mortales inquirunt. in quibus celeriter animadvertunt 15 veruni esse quod ait Aristoteles, ad hec se habere nostrum intel-lectum quemadmodum oculi niticoracis ad lucem diei W. nec iniu-ria. si quis enim pedali fune corpus bipedale metiri velit, hunc delirare nemo non existimabit; et nos, qui finito sumus et angusto ingenio, putabimus certum aliquid definire posse de infinito? ergo 20 non est quod expectes in huiusmodi questionis explicatione fixum quicquam ut asseverem, sed quantum assequor coniectura, tantum eloquar, quod ipsum libentius continuissem. at effari cogit inchoata disceptatio, atque, ut, quo breviora fuderim, sint errata(e) pauciora, breve faciam, eo potissime quia tecum, qui nosti de paucis multa 25 colligere. sed iam tandem aspice nexum illuni, ac more disputa-toris arguti intuere nexus illius complexionem. sic Retor(f) appellati); ceteri conclusionem. ea si respicis, effertur viciose, cum ex eo quod proponitur : Deum prescire futura, certumque esse cau-sarum ordinem, tum sine causa nichil fieri, complexio illa subnecti- 30 tur: fato, id est, certa serie fieri omnia, proinde nichil in hominuni (a) SI liberatis (b) Al’ nel marg. : quoq3 (c) Al tu egesit (d) Al rartiiora (e) Al creata (f) Al rector (1) Aristot. Metaphys. 993 b, 9. a Poggio (Epistolario cit., vol. IV, Allo stesso luogo aristotelico accenna parte 1, p. 138). pure il Salutati in una lettera del 1405 (2) [Cic.] Ad Herren. II, xvm, 28.