212 EPISTOLARIO Quanti esempi di famose città decadute: Aquileia, Ravenna, Siniga-glia, Adria, e, soprattutto, Roma, ridotta quasi a nulla ! Ma anche a Roma ei si sente sano riguardo al corpo ; l’animo è un po’ fiacco, non però peggiore, il che sarebbe uria colpa per chi veda in Roma tanti monumenti religiosi, tante reliquie dei santi, le stazioni quaresimali frequentate dai pellegrini, e le centinaia di chiese. parum de causa constarci, tamen abunde fidem experientia facit. hinc Aquileia, splendidissima quondam civitas, hoc malo famosa est; Ravenna ex urbibus Italie, ut pene dixerim, antiquissima, Se-nogallia, a Gallis Senonibus ita dieta (a>, Adria, a qua mare Adriati-cum nomen habuit, et Roma, quondam orbis caput, nunc nudum 5 nomen et fabula, ac plereque alie hoc nomine cognite sunt. michi vero, gratias Deo, posteaquam huc veni, valitudo corporis integra fuit, quam frugalitate et exercitio confeci, medicamentis optimis et habende et retinende(b) sospitatis ; verum animo atque ingenio laboro. animo quidem, non ut deterior W sim quam soleo, quasi de me 10 dici tritum vulgo proverbium possit: « canis qui Romam petit, idemque lupus redit » (l) ; imo vero, quod non arroganter dixerim, melior aliquanto sum. quis enim non commoveatur animo, nisi piane perditissimus hominum sit, atque aliquando in sé reversus exi-get a se ipso demeritorum suorum rationem, cum viderit tot sacra 15 loca, tot tempia, tot sanctorum reliquias, tot tantaque vere religionis monumenta, que visitationibus quo maiori devotione frequentarentur, sanctissimi pontifices peccatorum vel omnium vel prò magna parte remissiones indulserunt? ego quidem non temere crediderim plus esse hic sacrorum corporum et venerandarum(e) reliquiarum quam 20 apud reliquum universum orbem Christianum. hec quem non mo-veant, cui non religionem incutiant? ac preter ea quadragesimales he stationes quas vulgus antiquo vocabulo statasi(J> appellai, quasque non pontifices, ut olim, sed plebs et peregrinorum turbe magno concursu frequentant, ut taceam prope trecentarum atque 25 (a) E condita et ita dieta (b) R tenende (c) 'R ditior (d) G E dici de me (e) GERa venerabilium (f) G status . storici, del componimeuto, dobbiamo cipio del testo, leggesi questa glossa: rimandare il lettore alle opere di Jor- «Nota de cerimoniis stata esse vo-dan, von Urlichs, Lanciani &c., e «cabulum speciale Iovi; cerimonia questo a cagione della nostra incompe- « vero nomen generale est, ad sacri-tenza, pur troppo evidente, per siffatte « ficium cuiuscunque dei. Sed ego indagini. Nelle poche note aggiunte «intellexi a reverendo viro magistro si troveranno soltanto le indicazioni « Iohanne de Ravenna quod debebat dipiù indispensabili ed elementari. «cere statas prò statutas,cui puto (1) Sull’origine di questo proverbio « fore credendum magis» (cf. R. Sab-confessiamo di non poter dare notizia, badini, Giovanni da Ravenna cit., (2) Nel commento di Benvenuto p. 29). Cosi pure Cic. Tu se. I, xlvit, Rambaldi a Valerio Massimo, al prin- 113; «sollemne et statum sacrificium».