408 EPISTOLARIO L’argomento poi che la prescienza divina ha prestabilito immutabilmente quando e come ciascuno morirà, mira alla conclusione che ogni cosa sta in balìa del fato, dimodoché tutte le precauzioni umane riuscirebbero vane : credenza che Antonio dà segno di condividere, citando un luogo poetico di Seneca. Non è però da credere che le parole messe in bocca ai personaggi loro riflettano il pensiero de’ poeti stessi; ma, anche quando ciò fosse, potrà Antonio acconsentirvi, quando sa che diverso è il parere, fra altri, di sant’Agostino e di san Gregorio, i quali negano il fato ma non la previdenza ? Ma per intendere questa distinzione, occorre chiarire in breve quale sia il significato di ambedue i termini. Nam quod ais providentiam divinam falli non posse, ab ipsa vero prescitum quo tempore, quo loco, quo edam ordine vitam sit quisque positurus, hancque fixam dispositionem non posse mutari, hoc co spectat ac si fatis omnia peragantur, nichilque in rebus agendis et earum evcntibus variis conferant hominum studia, nichil 5 prudentia, nichil cautio, nichil tot cure, nichil tam fervens et tam pervigil solertia. et id te sentire indicat quod eadem epistola sub-texis: « sanctius volentem fatis duci quam nolentem traili » ('h po-teras et illud adducere: Fatis agimur; cediteW fatis, io Non sollicite possunt cure Mutare fati(b) stamina fusi(2). item et illud: Regitur fatis mortale genus (3). multa pretereo, que in hanc sententiam iactantur a poetis, quorum 15 tamen oratio raro testimonium affert eosilla sentire que loquuntur ut poete, quos oporteat personis adductis accommodare sermonem. sed, si quo argumento mens eorum constet, idque simul liqueat eosdem fatorum necessitati cunta subicere, tu eciam astipulaberis et subscribes? non porro credam, cum te non pretereat aliter exi- 20 stimasse fecundissimum illuni scientiarum fontem Augustinum, aliter et Gregorium, reliquos eciam sacrarum litterarum precep-tores aliter. quid enim hi? quid aiunt? fatum negant, provi-d e n t i a 111W non negant. differentiam autem hanc qua ratione faciant, tum cognoscemus cum apertum erit quid inter fatum prò- 25 videntiamque intersit; sed hoc ut contingat, quid utrunque sit, opus est perspiciamus. qua in re non paucis nos explicare rerum cogit (a) Cndd. credite (legione peraltro di Laurent 3-, 6). (b) Codd. raii (1) Allusione, sembra, all’ ultimo Quidquid p.-mmur mortale gemis, verso dell’inno di Cleante: « ducunt <’uidl»uid fadmu5' veniI « al,°' « volentem fata, nolentem trahunt » passo citato da Coluccio, nella sua epi- presso Seneca, Epistolae ad Lucilium, stola (loc. cit., voi. II, p. 88). CVII, 11. (4) Cf. Boet. Pini. cons. V, prosa vi : (2) Sen. Trag., Oed. 980-2. « praevidentia, sed providentia potius (3) Forse una vaga reminiscenza dei «dicitur... quasi ab excelso rerum vv. 983-4 del medesimo coro: «cacumine cuncta prospiciat».